e-ISSN 20841043

Kraków, June 2013, volume 3, number 1

SPIS TREŚCI

Temat wiodący numeru:

Dziedzictwo Oświecenia

redakcja Katarzyna Haremska
redaktor tematyczny Paweł Kłoczowski

enlightenment

Od redakcji

Introduction to the issue (Katarzyna HAREMSKA i Paweł KŁOCZOWSKI)

Artykuły i rozprawy

Andrzej ELŻANOWSKI, Moral Progress: A Present-day Perspective on the Leading Enlightenment Idea (9-26)

Abstrakt

Pełny tekst

Postęp moralny. Współczesna perspektywa przewodniej idei Oświecena. Większość myślicieli epoki Oświecenia wierzyła, że ład panujący w świecie, jako oparty w ostatecznej instancji na prawie bożym, jest dobry, a więc każdy przyrost wiedzy będzie miał dobre konsekwencje. Zakładano, że rozwój naukowy pociąga za sobą rozwój moralny. Chociaż faktycznie w cywilizacji zachodniej nastąpił pewien postęp moralny, to jednak jest on bardzo niewspółmierny z postępem nauki. Oświeceniowe pojęcie ciągłego postępu nauki i moralności okazało się w dużej mierze błędne. Złożyło się na to kilka powodów: (1) Moralność publiczna i nauka rozwijają się niezależnie i mogą się zarówno wzajemnie wzbogacać, jak też hamować. (2) W porządku świata nie ma żadnych obiektywnych wartości, które można by odczytać, a potem kierować się nimi. Wartości, które faktycznie realizujemy, są względne. Zostały wygenerowane i ukształtowane przez ewolucję, a zatem powinniśmy raczej je nadzorować, niż ich przestrzegać. (3) Nasza moralność, która jest tworem ewolucji, jest wadliwa i niewystarczająca. Z trudem podlega postępowi; łatwo zaś — doktrynalnej manipulacji. (4) Większość ludzi wykazuje metaetyczną niekompetencję, czyli niezdolność do zajęcia uzasadnionego krytycznego stanowiska wobec zastanych norm, co sprawia, że postęp moralny zależy od tych, którzy osiągnęli metaetyczną kompetencję, wychodząc poza konwencjonalne fazy rozwoju moralnego.
Słowa kluczowe: etyka, wartość, postęp moralny, rozwój moralny, metaetyczna niekompetencja

Dorota CZYŻOWSKA, O związkach między rozwojem poznawczym i rozumowaniem moralnym (27-35)

Abstrakt

Pełny tekst

W teoriach poznawczo-rozwojowych przyjmuje się założenie o paralelizmie strukturalnym, czyli jedności rozwoju różnych dziedzin myślenia. Lawrence Kohlberg, tworząc swoją teorię rozwoju rozumowania moralnego, postawił hipotezę, zgodnie z którą rozwój poznawczy jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym rozwoju moralnego. Celem prowadzonych rozważań jest wskazanie na związek między rozwojem poznawczym i rozumowaniem moralnym oraz przedstawienie wyników badań empirycznych, których intencją była weryfikacja hipotezy Kohlberga.
Słowa kluczowe: myślenie operacyjne, rozwój moralny

Katarzyna HAREMSKA, Kapitalizm – narodziny idei (37-58)

Abstrakt

Pełny tekst

Wśród haseł emancypacyjnych Oświecenia pojawił się między innymi postulat wyzwolenia energii gospodarczej, najpełniej wyrażony przez Adama Smitha w traktacie Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Smith dokonał ostatecznego rozrachunku z panującym od początku XVI wieku systemem merkantylistycznym. Uzasadniając wyższość wolnego rynku nad modelami gospodarki sterowanej, stworzył intelektualne podwaliny ładu kapitalistycznego. Zaproponował model produkcji i dystrybucji dóbr oparty na dwóch filarach: prawie własności prywatnej oraz instytucji wolnego rynku. Obraz kapitalizmu szkicowany przez Smitha to system władzy i wolności — suwerennej władzy jednostek nad światem przedmiotowym oraz wolnego obiegu dóbr. Połączenie tych dwóch zasad dało w rezultacie spójny system, który, zastosowany w praktyce, wykazał się niezwykłą skutecznością. Dzieło Smitha okazało się patentem na doczesne powodzenie, który zadziałał wszędzie tam, gdzie go wypróbowano. Kapitalizm, wraz z towarzyszącą mu filozofią moralną, stał się najpowszechniej realizowaną ideą XVIII wieku.
Słowa kluczowe: Adam Smith, Oświecenie, wolny rynek, własność prywatna, filozofia kapitalizmu, Bogactwo narodów, niewidzialna ręka rynku, leseferyzm, wolność gospodarcza

Gottfried SCHWEIGER, Soziale Gerechtigkeit im Wohlfahrtsstaat. Zum normativen Gehalt materieller Deprivation (59-79)

Abstrakt

Pełny tekst

Sprawiedliwość społeczna w państwie opiekuńczym. Normatywna wymowa niedostatku materialnego. Kwestia ubóstwa na świecie jest jednym z najważniejszych problemów i jako taka zyskuje coraz większą rangę w filozofii politycznej i społecznej. Przypadki skrajnego ubóstwa oraz nierówności między krajami bogatymi i biednymi zajmują znamienite miejsce w literaturze filozoficznej; znacznie mniej zaś uwagi poświęca się zagadnieniu „względnego” ubóstwa, które jest powszechne w krajach bogatszych. Chcąc wypełnić tę lukę, autor artykułu zajmuje się badaniem filozoficznej istoty ubóstwa i wykluczenia społecznego w państwach opiekuńczych. Autor omawia teorię sprawiedliwości społecznej Davida Millera oraz pojęcie „niedostatek materialny”, które używane jest przez Unię Europejską. Jako główne założenie przyjmuje, że niedostatek materialny jest społecznie niesprawiedliwy, ponieważ narusza trzy podstawowe elementy sprawiedliwości społecznej: potrzebę, zasługę i równość. Założenie to badane jest na poziomie teoretycznym, jak również w kontekście danych empirycznych. W podsumowaniu artykułu autor podkreśla rolę filozofii społecznej i politycznej w dalszych badaniach nad ubóstwem.
Słowa kluczowe: sprawiedliwość społeczna, ubóstwo, materialna deprywacja, David Miller

Konrad PYZNAR, Koncepcja realności w późnej filozofii Nietzschego (81-96)

Abstrakt

Pełny tekst

W tekście rozważane są zagadnienie realności i związana z nim tematyka epistemologiczna w trzecim okresie filozofii Fryderyka Nietzschego. Analizując ten obszar filozofii Nietzschego, autor zwraca szczególną uwagę na problem życia. Opisuje go za pomocą metafory pnącej się wzwyż spirali. Metafora ta rozwijana jest przez autora w kontekście koncepcji „ekstatycznego tańca kratofanicznego” Zbigniewa Kaźmierczaka.
Autor rozpoczyna rozważania od interpretacji stanowiska Nietzschego na temat trzech władz poznawczych: świadomości, rozumu i języka metafizycznego. Następnie stara się opisać wpływ, jaki — zdaniem filozofa — wywierają one na powstanie koncepcji realności. Z tego powodu przechodzi do analizy struktury woli. W ostatniej części tekstu autor dokonuje analizy koncepcji realności, zestawiając wyniki badań z metaforą spirali.
Słowa kluczowe: metafora spirali, wola mocy, wola życia, wola prawdy, świadomość, rozum, upojenie, sztuka, ekstatyczny taniec kratofaniczny

Markus LIPOWICZ, Ponowoczesność jako nowa szansa dla Oświecenia, czyli o konieczności przezwyciężenia nowoczesności (97-114)

Abstrakt

Pełny tekst

Celem artykułu jest wykazanie, iż koniec nowoczesności niekoniecznie stanowi w dziejach Zachodu regres, lecz może być rozumiany jako postęp — jako nowy etap epoki Oświecenia. Po przedstawieniu popularnych definicji nowoczesności i ponowoczesności autor, odwołując się do filozofii Maksa Stirnera i Fryderyka Nietzschego, przedstawia główną ułomność nowoczesności. Chodzi o skłonność nowoczesności do zachowania centralistycznej struktury, typowej dla przednowoczesnych wspólnot tradycyjnych. W ramach tej struktury jedno pojęcie metafizyczne wyznacza uniwersalnie obowiązujące normy. Rozbijając ją, ponowoczesność umożliwia jednostce tworzenie nowych, partykularnych wartości i, dzięki temu, udostępnia nowe formy indywidualnej samorealizacji. Aby jednak żyć w takim zdecentralizowanym społeczeństwie, jednostka musi osiągnąć pewien poziom umysłowy. W związku z tym potrzebna jest edukacja obywatelska, która wyjdzie poza stare granice nowoczesności i otworzy perspektywę na ponowoczesne schematy rozwiązywania konfliktów społecznych.
Słowa kluczowe: uspołecznienie, integracja społeczna, jedność socjo-kulturowa, Średniowiecze, chrześcijaństwo, normy, obywatel

* * *

Leszek PYRA, Powstanie i rozwój filozofii środowiskowej w USA na podstawie poglądów Johna Muira, Aldo Leopolda i J. Bairda Callicota (115-132)

Abstrakt

Pełny tekst

Artykuł dotyczy filozofii środowiskowej, nazywanej również filozofią ekologiczną lub ekofilozofią. Pokazuje, jak kształtowała się refleksja nad środowiskiem naturalnym w tradycji amerykańskiej. W tym kontekście przedstawiono i poddano analizie oraz ocenie poglądy wymienionych poniżej myślicieli. John Muir, wnikliwy obserwator dzikiej przyrody, został przedstawiony jako entuzjasta i prorok głoszący powrót do natury. Muir, pozostający pod mocnym wpływem reprezentantów transcendentalizmu, jako praktyk zakładał parki narodowe mające służyć zachowaniu dziewiczej przyrody, zaś jako pisarz popularyzował ideę zachowania obszarów dzikich. Poglądy Alda Leopolda, przedstawione w A Sand County Almanac, zdaniem wielu reprezentantów ekofilozofii, tworzą wzór nowego myślenia o przyrodzie dzikiej. Praca ta niemal powszechnie uważana jest za biblię filozofii środowiskowej. Leopold, leśnik interesujący się filozofią, stworzył podstawy holistycznej filozofii środowiskowej, jego koncepcja jednak nie jest pozbawiona mankamentów. Teoria J. Bairda Callicota jest przykładem stosunku akademickiego filozofa do dzikiej przyrody, stosunku w pełni profesjonalnego, gdy chodzi o stosowanie metody poznawczej pozwalającej autorowi uniknąć błędu naturalistycznego. Callicot dokonuje reinterpretacji problematyki faktów i wartości, gdyż sądzi, iż dynamicznie rozwijająca się ekologia umożliwia przeformułowanie tradycyjnego podejścia do omawianych problemów oraz przejście od „jest” do „powinno być”.
Słowa kluczowe: błąd naturalistyczny, dzika przyroda, ekologia, etyka ziemi, holistyczna filozofia środowiskowa

Ramkrishna BHATTACHARYA, The Base Text and Its Commentaries: Problems of Representing and Understanding the Cārvāka/Lokāyata (133-149)

Abstrakt

Pełny tekst

Teksty podstawowe i ich komentarze. Problem prezentacji i zrozumienia szkoły czarwaków/lokajatów. Teksty źródłowe większości filozoficznych systemów starożytnych Indii mają postać zbioru aforyzmów, czyli sutr. Aforyzmy te są tak krótkie i zwięźle sformułowane, że ich znaczenie trudno uchwycić bez pomocy komentarza lub zbioru komentarzy. Czasami dosłowne znaczenie sutry powinno być zweryfikowane lub zmodyfikowane pod kątem wyjaśnień zawartych w komentarzu. Jeśli interpretacja ogranicza się wyłącznie do dosłownego odczytania sutr, bez uwzględnienia komentarza lub z pominięciem istniejących komentarzy, czytelnikowi może umknąć istotny sens samego tekstu. Z drugiej strony, jeśli opieramy się wyłącznie na komentarzu i lekceważymy dosłowne znaczenie sutry, narażamy się na innego rodzaju błąd. Właściwe podejście wymaga uwzględnienia w równej mierze zarówno tekstu źródłowego, jak i komentarza czy zespołu komentarzy. Rzecz jasna, przyjęcie takiej podstawy nie rozwiązuje automatycznie wszystkich problemów interpretacyjnych. Niekiedy bowiem trudno rozstrzygnąć, czy podążać za dosłownym rozumieniem sutry, czy raczej kierować się wskazaniami komentarza. Dżajantabhatta (ok. IX w.) oraz Hemaczandra (XI w.) w swoich polemikach z czarwakami/lokajatami popełniają błąd, ponieważ nie przestrzegają przedstawionej powyżej złotej reguły, a tym samym błędnie rozumieją i fałszywie interpretują stanowisko oponenta.
Słowa kluczowe: tekst podstawowy, czarwakowie /lokajaci, filozofia indyjska, komentarz, wnioskowanie, poznanie

Joshua Ryan FARRIS, Pure or Compound Dualism? Considering Afresh the Prospects of Pure Substance Dualism (151-159)

Abstrakt

Pełny tekst

Dualizm czysty czy złożony? Ponowne rozważenie czystego dualizmu substancjalnego. Od jakiegoś czasu dualizm substancjalny przyciąga sporo uwagi filozofów i teologów, choć jeszcze do niedawna w modzie było odrzucanie tego stanowiska jako niedającego się naukowo utrzymać, czy wręcz absurdalnego. Zamiarem autora jest nie tyle wykazanie zasadności dualizmu substancjalnego w ogóle, ile słuszności pewnej jego odmiany. W artykule wysuwa argument przemawiający za czystym dualizmem substancjalnym jako opcją bardziej satysfakcjonują niż dualizm substancjalny o charakterze złożonym czy też mieszanym. Z przedstawionej argumentacji wyprowadza wnioski wskazujące na to, że dualizm złożony jest znacznie mniej zadowalającym stanowiskiem. Autor stwierdza ponadto, że rozmaite wersje dualizmu złożonego — w najlepszym razie — wymagają dalszych badań, aby uznać je za propozycje atrakcyjne i filozoficznie zadowalające.
Słowa kluczowe: pojęcie, dusza, dualizm substancjalny, dualizm czysty, dualizm złożony

Nauczanie filozofii, wykłady

Jacek FILEK, Podstawowe pytanie etyczne w horyzoncie prawdy, wolności i odpowiedzialności (161-175)

Słowa kluczowe

Pełny tekst

etyka, etyka filozoficzna, sposób życia, poczucie odpowiedzialności, wezwanie

Przekłady

Rolf DARGE, Suareza Disputationes Metaphysicae i średniowieczne teorie transcendentaliów – przeł. Seweryn BLANDZI (177-197)

Słowa kluczowe i źródło przekładu

Pełny tekst

philosophia transcendentalis, ontologia, Bóg, byt, passiones entis, Arystoteles, Duns Szkot, Tomasz z Akwinu
Źródło przekładu: DARGE Rolf (2010): Suarez’ Disputationes Metaphysicae (1597) und die mittelalterlichen Transzendentalienlehren. [W:] „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, vol. 55, 67—90.

Recenzje

Hannah ARENDT, Wykłady o filozofii politycznej Kanta; Manfred GAWLINA, Grundlegung des Politischen in Berlin. Fichtes späte Demokratie-Theorie in ihrer Stellung zu Antike und Moderne – Wojciech HANUSZKIEWICZ (199-204)

Słowa kluczowe

Pełny tekst

powszechna komunikowalność, Oświecenie, rozum, sensus communis, kształcenie, myślenie rozszerzone

Stephen BATCHELOR, Wyznania buddyjskiego ateisty – Krzysztof JAKUBCZAK (205-208)

Słowa kluczowe

Pełny tekst

współczesny buddyzm, nowy ateizm, nowy humanizm, egzystencjalizm

Dariusz CZAJA, Lekcje ciemności – Łukasz SOCHACKI

Słowa kluczowe

Pełny tekst

zło, literatura, antropologia, teologia, język

Noty (217-224)