↑ Powrót do archiwum

Tom 2 numer 2

e-ISSN 20841043

Kraków, December 2012, volume 2, number 2

SPIS TREŚCI

Temat wiodący numeru:

Non-being, Nothingness and Emptiness

redakcja Wojciech Hanuszkiewicz
redaktor tematyczny Seweryn Blandzi

emptiness_photo by Marzenna Jakubczak

Od redakcji


Artykuły i rozprawy

Piotr BŁASZCZYK, Kazimierz MRÓWKA, Podwójna negacja w B 2 poematu Parmenidesa (s. 235-244)

Abstrakt i wkład współautorów
W naszym artykule skupiamy się na analizie struktury podwójnej negacji w poemacie Parmenidesa, ze szczególnym uwzględnieniem B 2. Punktem wyjścia analizy jest stoicka klasyfikacja negacji, którą przedstawia Diogenes Laertios (VII.69-70). Obejmuje ona: negację, przeczenie, prywację oraz podwójną negację. Przykład podany przez Diogenesa Laertiosa zapisujemy następująco: „Nie (nie jest dzień)” ↔ „jest dzień”. W warstwie poetyckiej, podwójna negacja spełnia funkcję wzmocnienia ekspresji wypowiedzi bogini. Z kolei w kontekście ontologii Parmenidesa, prawo podwójnej negacji służy afirmacji „jest”. Naszym celem jest szczegółowa analiza konstrukcji podwójnej negacji. W kolejnym kroku wprowadzamy dowody nie wprost z Elementów Euklidesa. Pokazujemy, że wszystkie cztery formy negacji, które wymienia Diogenes Laertios, występują w Elementach i że zawierają one bogatszy zestaw form językowych służący wyrażeniu negacji, w tym podwójnej negacji. Pokazujemy wreszcie, że Parmenides świadomie stosuje prawo podwójnej negacji, a poemat jest pierwszym w historii tekstem filozoficznym poświadczającym użycie tego prawa. Podwójna negacja może być wyrażona krótko jako: u stoików (Diogenes Laertios VII.69-70): „nie (nie jest dzień) ↔ jest dzień”; u Euklidesa: „Nie (jest nie-równe) ↔ Jest równe” (Elementy, I.6); „Nie jest tak, że (…. nie jest wokół…) ↔ Jest wokół” (Elementy, VI.26) u Parmenidesa „jest ↔ nie jest” (B 2, w. 3).
Słowa kluczowe: Parmenides, poemat, Euklides, Elementy, Diogenes Laertios, stoicy, negacja, podwójna negacja, hipernegacja, prywacja, przeczenie.
Wkład współautorów: udział w opracowaniu ogólnej koncepcji artykułu (K.M. 50%, P.B. 50%); część poświęcona Parmenidesowi (K.M. 100%); część poświęcona Euklidesowi (P.B. 100%); przekłady z greki (K.M. 50% i P.B. 50%).

Seweryn BLANDZI, Gorgiasza meontologia vs. nihilizm (s. 245-263)

Abstrakt
Celem artykułu jest unieważnienie utrwalonego w historii filozofii wizerunku Gorgiasza z Leontinoj jako „nihilistycznego egzystencjalisty”. Słynna teza jego traktatu ouden estin, tłumaczona błędnie jako “nic nie istnieje” jest rezultatem potraktowania (orzecznikowego w jego wywodach) słowa „jest” jako absolutnego orzeczenia egzystencjalnego, co przy zastosowaniu negacji ouden prowadzi do zaprzeczenia istnienia całej rzeczywistości. Przy dokładnej analizie rozumowania Gorgiasza okazuje się, że nie mamy tu do czynienia ani z negacją rzeczywistości ani z afirmatywnym potraktowaniem słowa “nic(ość)” interpretowanego ewentualnie jako nazwa. Już redukując słowo “jest” (estin) do “czystej” egzystencji otrzymujemy (stosując negację) wprost anihilację czegokolwiek. Różne przekłady Gorgiaszowego traktatu O nie-bycie czyli o naturze dotknięte są tego typu zniekształceniami. Myśl „sofisty” zazwyczaj interpretuje się jako żart lub parodię rozumowań dialektycznych eleatów. W rzeczywistości – jak się okazuje – nie uprawiał parodii dialektyki, lecz stosował metodę elenktyczną i apagogiczną Zenona w sposób iście mistrzowski i nie bynajmniej dla sztucznego efektu, ale w celu wykazania niedorzeczności hipotezy bezwzględnego (transcendentnego), stąd niepoznawalnego jedno-prawdo-Bytu, mającej wyeliminować nie-byt stawania się jako niebyt absolutny. Gorgiasz argumentował poważnie na rzecz względnego bytu jako takiego (stawania się jako jedynej rzeczywistości), który z punktu widzenia absolutnego bytu jest owszem nie-bytem, ale nie-tym-bytem, czyli niebytem względnym, a nie niebytem bezwzględnym, jak utrzymywali eleaci. Stanowisko Gorgiasza prezentuje się jako apologia nie-bytu, który jest, tj, stawania się, a zasadnicze pytanie jego traktatu brzmiałoby: co przez słowo „nic” jest orzekane? Myśl Gorgiasza wolno przeto zrekapitulować następująco: “nic nie jest (sc. prawdą), nie istnieje żadne kryterium, ponieważ wszystko jest mniemaniem”, wzmocnione meontologicznym (antyeleackim) akcentem: “nic nie jest (sc. bytem/substancją), ponieważ wszystko jest stawaniem się. Jeśli więc tytuł jego traktatu można potraktować jako antytezę tytułu pisma Melissosa, to chodziłoby Gorgiaszowi o podkreślenie “nie-bytowości” natury, czyli niesubstancjalności rzeczy. Dlatego, skoro tekst Gorgiasza był polemiczny to kwestionował (zarazem podtrzymując pozytywność stawania się jako nie-bytu) jedynie niezmienność rzeczy, a zatem kwestionując poznawalność natur/istot rzeczy poddawał w wątpliwość również wiarę w istnienie tychże natur i istot, a nie rzeczy (pragmata), które „nie bardziej są niż nie są”. Kulminacją antyeleackiej krytyki Gorgiasza jest (wg naszej wykładni) jego polemika z zagadkową sentencją B3 Parmenidesa (włączając pierwszy werset B6), która podważa adekwacyjny związek legein/noein i einai. Choć wygląda to na dodatkowy argument, jest to prawdopodobnie najistotniejszy punkt jego antyeleackiej krytyki, której celem jest wykazanie niemożliwości takiego związku, ponieważ rzeczy nie są słowami, podobnie jak myśli nie są słowami.
Słowa kluczowe: Gorgiasz, nihilizm egzystencjalny, niebyt relatywny, stawanie się, metafizyka stworzenia

Jan BIGAJ, Rola negacji w opisie świata według arystotelesowskiej Metafizyki (s. 265-291)

Abstrakt
Pojęcia „byt” i „niebyt” weszły do języka filozoficznego, dając podstawę ontologii i meontologii, jako odpowiedniki greckich wyrażeń to on i to me on (urzeczownikowionych form, pozytywnej i negatywnej, imiesłowu czasownika einai. Wyrażenia te w oryginale nie oznaczały jednak pierwotnie nic przedmiotowego, lecz pełniły funkcję nazw metajęzykowych, reprezentujących spójkę zdaniową ‚einai’ we wszystkich jej formach, a najogólniej – jej formę twierdzącą i przeczącą. Sama zaś spójka ta, w której późniejsza filozofia dopatrzyła się znaczenia egzystencjalnego „istnieć”, pełniła tylko funkcję pustego znaczeniowo łącznika predykatów. Z czasem imiesłów o]n zaczął być stosowany jako uniwersalna nazwa wszelkich predykatów.
Wymienione wyrażenia stały się centralnymi w greckiej terminologii filozoficznej dzięki zainicjowanym przez Parmenidesa sporom na temat roli negacji w opisie świata. Sam Parmenides zaproponował zupełne wykluczenie zdań negatywnych jako opisujących przez eliminację, i stworzył system pozytywno monistyczny, zarzucający wielość, podzielność i zmienność. Późniejsi filozofowie wystąpili w obronie negacji, zwalczając związane z nią paradoksy, jakie wysuwali eleaci, a potem sofiści.
Platon zauważył, że nie da się bez zastosowania negacji opisać wielości rzeczy, wyróżnił też negację względną, która nie każe niczego eliminować, a pozwala tylko na konfrontację jednych rzeczy z innymi. Według atomistów podzielność rzeczy fizycznych zmusza do przyjęcia ich złożoności z elementu pozytywnego w postaci nieprzenikliwego ciała oraz czynnika, któremu trzeba odmówić wszelkich cech, tj. pustki. Wreszcie Arystoteles, analizując proces zmiany, uzasadniał niesprzeczność twierdzenia, że coś powstaje z „nie będącego” i „będącego”, przy założeniu, że pierwsze rozumie się jako bycie aktualne, drugie – potencjalne. We wszystkich tych koncepcjach nie ma teorii czegoś nieistniejącego, są tylko propozycje wskazania takich aspektów rzeczywistości, w których wyjaśnianiu uzasadnione jest stosowanie negacji.
Forma twierdząca i przecząca powyższych wyrażeń prowokowała także refleksję nad zagadnieniem prawdy i fałszu. Zauważono, że służą one w języku potocznym nie tylko do stwierdzania zgodności lub niezgodności z rzeczywistym stanem rzeczy, ale także jako formuły asercji i odrzucania.
Słowa kluczowe: Arystoteles, Parmenides, byt, niebyt, bycie, predykat, przedmiot, zmiana, możność, prawda, fałsz, asercja.

Anna I. WÓJCIK, Krótki przegląd najważniejszych kontekstów, w jakich stosuje się kategorię pustki i nieistnienia w klasycznej filozofii konfucjańskiej i daoistycznej (s. 293-308)

Abstrakt
W tekście prezentowana jest propozycja usystematyzowania najważniejszych kontekstów, w jakich rozważa się kategorie niebytu, pustki w dwu najbardziej wpływowych szkołach filozoficznych w starożytnych Chinach, czyli w konfucjanizmie i daoizmie.
Słowa kluczowe: niebyt, pustka, dao, wuwei, klasyczna filozofia chińska, konfucjanizm, daoizm

Paweł SAJDEK, Doświadczenie poznania unicestwiającego w myśli adwajtystycznej (s. 309-316)

Abstrakt
Znana anegdota o Śaṅkarze uciekającym przed szarżującym bykiem świadczy o istnieniu swego rodzaju realności i wewnętrznej logiki w świecie empirycznym. Wynika z niej także istnienie pewnej hierarchii realności, gdy myślimy o istnieniu zakorzenionym w niewiedzy (avidyā). W artykule przytoczone zostały dwie rozbieżne opinie o tej hierarchii w filozofii advaity, głoszone przez wybitnych uczonych – E. Deutcha i P. Hackera. Bezsprzecznie hierarchia dotyczy wyłącznie rzeczywistości nałożonej. Z punktu widzenia wiedzy (vidyā) wszystkie poziomy istnienia zjawiskowego nie mają znaczenia. Poznanie rzeczywistości ostatecznej (bādha) Deutch określa terminem sublation, Hacker zaś contradiction. Obecny artykuł zawiera propozycję nowego, prawdopodobnie bardziej stosownego terminu „poznanie unicestwiające”, ponieważ poznanie rzeczywistości ostatecznej pociąga za sobą w sposób nieunikniony pewność nieistnienia i iluzorycznego charakteru świata zjawiskowego.
Słowa kluczowe: filozofia indyjska, adwaita wedanta, advaita, nałożenie, Śaṅkara

Marcin POLAK, Urojone-nic. Pojęcie zasady w Être, Monde, Imaginaire Stanislasa Bretona (s. 317-331)

Abstrakt
Stanislas Breton podjął temat metafizycznej zasady w swoich dwóch książkach: Du Principe i Être, Monde Imaginaire. W pierwszej z nich autor zaprezentował rozbudowaną analizę pojęcia zasady, które w tradycji filozoficznej pojawiało się w wielu kontekstach: metafizycznym, naukowym (metodologicznym) oraz teologicznym. Druga praca Bretona jest, z jednej strony, kontynuacją analiz Du principe, z drugiej strony stanowi śmiałą i oryginalną prezentację spekulatywno-urojeniowej strategii myślenia o zasadzie. Niniejszy artykuł podejmuje zadanie zrekonstruowania pojęcia zasady określonej przez Bretona jako „urojone-nic” (rien-imaginaire). Autor artykułu przedstawia dwa nurty myślenia podejmującego kwestię zasady: ontologiczny, oparty na kategorii logosu i ontomitologiczny, inspirowany mitem i poezją. Po omówieniu różnic między tymi dwoma prądami myślowymi autor przedstawia i omawia wprowadzone przez Bretona pojęcie urojonego-nic, śledzi przy tej okazji związki pomiędzy filozoficznymi pomysłami Bretona a ontologią Martina Heideggera. Artykuł kończy się analizą bajki jako oryginalnej formy ekspresji urojonego-nic.
Słowa kluczowe: zasada, urojenie, bycie, nicość, ontologia, ontomitologia, Stanislas Breton

* * *

Maria POPCZYK, Fear and Anxiety in the Dimensions of Art (s. 333-346)

Abstrakt
Lęk i niepokój w wymiarach sztuki. W artykule zainteresowana jestem różnymi manifestacjami estetycznej trwogi i strachu, tj. trwogi i strachu wywoływanych przez dzieła sztuki, które omawiam w perspektywie zarówno estetycznej, jak i antropologicznej. Analizuję powiązanie międzt trwogą i przyjemnością w katharsis, w pojęciu wzniosłości Edmunda Burke’a j w odniesieniu do Czarnego Malarstwa Goyi oraz myśli Paula Virilio. Estetyczna trwoga i strach współistnieją wraz z innymi emocjami takimi jak litość, smutek, a szczególnie przyjemność, która pozostaje autonomiczna bądź wyrasta z fascynacji złem.
Słowa kluczowe: lęk estetyczny, emocje, sztuka, wzniosłość, Edmund Burke, Paul Virilio, Francisco Goya

Zuzana BLAŽEKOVÁ, Searching for Own Self: on the Boundary between the Ethical and Religious Stage (s. 347-361)

Abstrakt
Szukając samego siebie. Granica między etycznym a religijnym stadium. Niniejszy przyczynek jest poświęcony analizie Kierkegaardowskich kategorii skoku i momentu, które w pewien sposób wyrażają ludzką egzystencji. Ludzkie istnienie, wyjątkowe i niepowtarzalne, jest samo w sobie nieuchwytne i trudne do wyrażenia w języku. Egzystencjalistyczna filozofia Kierkegaarda oferuje metodę komunikacji niebezpośredniej. Kierkegaard sugeruje, że o ile chcemy uchwycić fenomen ludzkiej egzystencji, musimy zadowolić się jedynie pośrednim i partykularnym rozumieniem. Żadna konkretna jednostka nie jest w stanie kiedykolwiek uchwycić własnej egzystencji całościowo. Istnieje jednakże miejsce, otwierające możliwość samorozumienia i samoposiadania człowieka. Tym miejscem jest granica, czy też krawędź etycznego i religijnego stadium egzystencji. Stąd celem artykułu jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: „Co dzieje się na granicy pomiędzy tym, co etyczne, a tym, co religijne?”
Słowa kluczowe: moment, skok, granica, jednostka, Bóg, Albo albo, egzystencjalizm, doświadczenie religijne, Kierkegaard, filozofia religii

Wojciech HANUSZKIEWICZ, Problem syntetyczności sądów a priori w ujęciu Hermanna Lotzego (s. 363-375)

Abstrakt
Prezentowany artykuł porównuje Kanta i Lotzego koncepcję sądów syntetycznych a priori. Celem Lotzego jest odnowienie rozwiązań Kantowskich, co zostaje osiągnięte dzięki wprowadzeniu dystynkcji pomiędzy analityczną (identyczną) treścią, a syntetyczną formą tych sądów, które Kant uznał za syntetyczne. Dystynkcja ta umożliwia stworzenie koncepcji intencjonalnego sensu mającej duży wpływ na Fregego i Husserla
Słowa kluczowe: Immanuel Kant, Hermann Lotze, sądy syntetyczne a priori, sens intencjonalny, epistemologia, teoria poznania

Anna MICHALSKA, Nauka – dyskurs czy propaganda? „Kampania” Galileusza w świetle anarchizmu Feyerabenda oraz koncepcji działania komunikacyjnego Habermasa (s. 377-396)

Abstrakt
W artykule kampania Galileusza na rzecz systemu Kopernikańskiego zostaje poddana analizie w kategoriach dwóch różnych schematów pojęciowych: anarchizmu metodologicznego Paula Feyerabenda oraz pragmatyki formalnej Jürgena Habermasa. Autor tekstu dowodzi, że Feyerabend zasadniczo miał słuszność broniąc pluralizmu w nauce, jednak posunął się zbyt daleko twierdząc, że przedsięwzięcie Galileusza zasługuje na miano propagandy. Ponieważ, jak wynika z przeprowadzonych analiz, ujęcie metody naukowej, przeciw któremu występuje Feyerabend, nie wyczerpuje pojęcia rozumu, konieczne jest zaproponowanie szerszej koncepcji racjonalności, pozwalającej na wyjaśnienie najważniejszych epizodów historii nauki. Korzystając z Habermasa koncepcji dyskursu, autor artykułu podejmuje próbę reinterpretacji projektu intelektualnego Galileusza i przedstawienia go jako doskonałego przykładu wszechstronnego wdrażania zasad rozumu
Słowa kluczowe: metoda naukowa, anarchizm metodologiczny, dyskurs, propaganda, racjonalność

Przekłady

Michał FURMAN, Josiah Royce i Księga Hioba (s. 397-403)

Słowa kluczowe
Josiah Royce, idealizm, teodycea, zło, cierpienie Hiob

Josiah ROYCE, Problem Hioba przeł. z angielskiego Michał FURMAN (s. 405-423)

Słowa kluczowe i źródło przekładu
Hiob, cierpienie, zło, paradoks, cierpiący Bóg
Źródło przekładu: ROYCE, Josiah (1898): Problem of Job. [W:] Studies of Good and Evil, New York: D. Appleton and. Co., s. 1–28

Recenzje, noty i sprawozdania

Bertrand RUSSELL, Badania dotyczące znaczenia i prawdy Łukasz SOCHACKI (s. 425-429)

Słowa kluczowe
Bertrand Russell, prawda, fałsz, znaczenie, wiedza, doświadczenie, język, logika, uzasadnienie, weryfikacja

Maciej Artur SOSNOWSKI, Pokochać dialektykęEliza KĄCKA (s. 431-438)

Słowa kluczowe
Søren Kierkegaard, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Lew Tołstoj, idea/definicja miłości, dialektyka, powtórzenie. zapośredniczenie

Zapowiedzi i zaproszenia

Autorzy tomu